44. Gramatika vortareto
PMEG uzas novspecajn gramatikajn esprimojn. La sekva listo enhavas mallongajn klarigojn de ili. Iuj gramatikaj esprimoj de PMEG estas tamen tiel memklarigaj, ke ne necesas ilin listigi cxi tie. La tradiciaj vortoj, kiuj menciigxas en la klarigoj, estas laux PAG. Rimarku, ke la PMEG-aj esprimoj ne cxiam estas precize samsignifaj kiel la respondaj vortoj de PAG.
- afikso
- Radiko, kiu estas uzata precipe por fari kunmetitajn vortojn. Afiksoj, kiujn oni metas post aliaj radikoj, nomigxas sufiksoj (= postafiksoj). Afiksoj, kiujn oni metas antaux aliaj radikoj, nomigxas prefiksoj (= antauxafiksoj).
- aktivo
- La ordinara speco de frazo, en kiu la subjekto estas tiu, kiu faras la agon de la cxefverbo. Vidu pasivo.
- alvoko
- Frazrolo, kiu montras tiun, al kiu la eldiro estas direktata. Tradicie nomata “vokativo”.
- apudmeto
- Frazparto, kiu (normale) staras tuj post alia frazparto montrante la saman aferon per aliaj vortoj. Tradicie nomata “apozicio”.
- A-vorta frazparto
- Frazparto, en kiu la cxefvorto estas A-vorto.
- A-vorteca vorteto, A-eca vorteto
- Vorteto, kiu povas roli simile kiel A-vorto, kvankam gxi ne havas A-finajxon, ekz. tiu, iu, cxia, kies, cxies, ambaux. Tradicie nomata “pronomo”.
- A-vorto
- Vorto kun la finajxo A. Tradicie nomata “adjektivo”.
- cxeffrazo
- Ordinara memstara frazo. Tradicie nomata “cxefpropozicio”. Vidu subfrazo.
- cxefverbo
- Verbo kun iu el la finajxoj AS, IS, OS, U, US. Tradicie nomata “predikato” aux “finitivo”.
- cxefvorto
- La plej grava vorto en frazparto. Aliaj partoj de frazparto estas rektaj priskriboj de la cxefvorto. Tradicie nomata “kerna vorto”.
- diftongo
- Vokala sono, en kiu la lango movigxas de unu pozicio en la busxo al alia.
- duonvokalo
- Sono, kiu laux la elparola maniero estas (mallonga) vokalo, sed kiu rolas en la lingvo kiel konsonanto.
- ekkria vorteto
- Vorteto, kiu esprimas senton, ekz. ho, he, ha, lo, stop, baf. Tradicie nomata “interjekcio”.
- eksafikso
- Vidu sxajnafikso.
- E-vorteca vorteto, E-eca vorteto
- Vorteto, kiu povas roli simile kiel E-vorto en frazo, kvankam gxi ne havas E-finajxon, ekz. tiam, kiel, iom, nenie, tre, ankoraux, hodiaux, cxi, for. Tradicie nomata “primitiva adverbo”.
- E-vorta frazparto
- Frazparto, en kiu la cxefvorto estas E-vorto.
- E-vorto
- Vorto kun la finajxo E. Tradicie nomata “adverbo”, sed la vorto adverbo inkluzivas ankaux multajn vortetojn, kiuj ne havas E-finajxon. Tiaj vortetoj nomigxas en PMEG E-vortecaj vortetoj.
- finajxo
- Lingva elemento, kiun oni metas post radiko, kunmetajxo aux vorteto, por fari vorton, aux por sxangxi la signifon de vorto. O, A, E, I, AS, IS, OS, US kaj U estas vortklasaj finajxoj. J estas multe-nombra finajxo. N estas rolfinajxo.
- frazenkondukilo
- Vorteto, kiu enkondukas subfrazon ligante gxin al gxia cxeffrazo, ekz. ke, cxar, dum, kiam, kvankam. Tradicie nomata “subjunkcio”.
- frazeto
- Malpreciza esprimo por grupo de vortoj, kiuj iel kunapartenas. Uzata cxefe kiam temas pri vortfarado. Vidu frazetvorto. Tradicia esprimo por “frazeto” ne ekzistas.
- frazetvorto
- Speco de kunmetita vorto farita el frazeto (vortgrupo), kiun oni vortigis per aldono de ia posta elemento (ekz. vortklasa finajxo). Vidu kombino. Tradicia esprimo por “frazetvorto” ne ekzistas.
- frazo
- Kompleta eldiro kun cxefverbo kaj normale ankaux aliaj frazpartoj. Tradicie nomata “propozicio”.
- frazparto
- Vorto aux vortgrupo, kiu ludas unu frazrolon. Vidu cxefvorto kaj priskribo.
- frazrolo
- Rolo, kiun frazparto rolas en frazo. Tradicie nomata “frazelemento”.
- imaga modo
- US-formo de verbo. Gxi montras, ke la ago aux stato ne estas reala, sed nur imagata, fantazia. Ankaux nomata US-modo aux US-verbo. Tradicie nomata “kondicionalo”.
- kombino
- Speco de kunmetita vorto, en kiu la lasta parto (krom la vortklasa finajxo), montras la bazan signifon. Tiu lasta parto nomigxas cxefelemento. Tio, kio staras antaux la cxefelemento, precizigas la signifon, kaj nomigxas preciziga antauxelemento. Vidu frazetvorto. Tradicia esprimo por “kombino” ne ekzistas.
- komplemento
- Frazparto, kiu diras, en kiu maniero, en kiu loko, en kiu tempo, per kiu ilo k.t.p., okazas la cxefverbo. Cxiu frazparto krom cxefverbo, subjekto, objekto kaj perverba priskribo, estas komplemento. Tradicie nomata “adjekto”.
- konsonanto
- Cxiu litero aux sono en Esperanto krom A, E, I, O kaj U, kiuj estas vokaloj.
- kunliga vorteto
- Vorteto, kiu kunligas samrolajn vortojn, frazpartojn aux frazojn, ekz. kaj, aux, sed. Tradicie nomata “konjunkcio”.
- modo
- Maniero, en kiu ago aux stato estas prezentata. Cxe la Esperantaj verboj oni faras distingon inter kvar modoj: neuxtrala modo, reala modo, vola modo kaj imaga modo.
- multe-nombro
- Pli ol unu afero. Tradicie nomata “pluralo”. La finajxo J montras multe-nombron, kaj nomigxas multe-nombra finajxo. Tradicie nomata “plurala finajxo”. Vidu unu-nombro.
- nerekta objekto
- Vidu objekto.
- nerekta parolo
- Rerakontado de ies penso, diro, opinio, decido, demando, rimarko k.s., per subfrazo. Vidu rekta parolo.
- neuxtrala modo
- I-formo de verbo. Gxi nomas agon aux staton sen montri, cxu gxi estas reala, imagata, fantazia aux volata, kaj sen montri tempon. Ankaux nomata I-modo aux I-verbo. Tradicie nomata “infinitivo”.
- nombrovorto
- Vorto, kiu montras nombron. Se gxi estas senfinajxa vorteto, gxi nomigxas nombra vorteto. Tradicie nomata “numeralo”. Nombrovorto, kiu havas A-finajxon, kaj kiu montras vicordon, nomigxas vicorda nombrovorto. Tradicie nomata “orda numeralo”.
- objekta verbo
- Verbo, kiu povas havi objekton. Tradicie nomata “transitiva verbo”. Vidu senobjekta verbo.
- objekto
- Frazrolo, kiu montras tion, kio estas rekte trafata de la ago de la cxefverbo. Iafoje oni parolas pri “rekta objekto” (= objekto) kontraste al “nerekta objekto”. “Nerekta objekto” nomigxas en PMEG al-komplemento. Ordinara (rekta) objekto estas tradicie nomata ankaux “akuzativa objekto”. Nerekta objekto estas tradicie nomata ankaux “dativa objekto”.
- O-vorta frazparto
- Frazparto, en kiu la cxefvorto estas O-vorto.
- O-vorteca vorteto, O-eca vorteto
- Vorteto, kiu povas roli simile kiel O-vorto, kvankam gxi ne havas O-finajxon, ekz. tio, tiu, mi, ili, ambaux. Tradicie nomata “pronomo”.
- O-vorto
- Vorto kun la finajxo O. Tradicie nomata “substantivo”.
- participo
- Vorto kun unu el la sufiksoj ANT, INT, ONT, AT, IT kaj OT.
- pasivo
- Speco de “inversa” frazokonstruo, en kiu tio, kio ordinare (en aktivo) estas objekto, aperas kiel subjekto. Vidu aktivo.
- persona pronomo
- Vidu pronomo.
- perverba priskribo
- Vidu priskribo.
- poseda pronomo
- Vidu pronomo.
- prefikso
- Vidu afikso.
- priskribo
- Rekta priskribo priskribas la cxefvorton de frazparto, kaj estas mem parto de tiu frazparto. Tradicia gramatiko uzas la vortojn “epiteto” kaj “suplemento”. Perverba priskribo estas memstara frazparto, kiu priskribas la subjekton aux la objekton pere de verbo. Tradicie nomata “predikativo”.
- pronomeca vorteto
- Vorteto, kiu same kiel persona pronomo anstatauxas tutan O-vortan frazparton, ekz. ambaux, tiu, nenio. Tradicie nomata “pronomo”.
- pronomo
- Iu el la O-vortecaj vortetoj: mi, vi, li, sxi, gxi, ni, ili, oni kaj si (kaj ci). La baza formo de pronomo nomigxas pli precize persona pronomo. Tradicie oni parolas pri “personpronomo” aux “personalo”. Se oni aldonas A-finajxon al pronomo, gxi farigxas poseda pronomo: mia, via, lia, sxia, gxia, nia, ilia, onia kaj sia (kaj cia). Tradicie oni parolas ankaux pri “posedpronomo” aux “posesivo”. Tradicie la vorto “pronomo” inkluzivas ankaux multajn aliajn vortetojn, kiuj en PMEG nomigxas pronomecaj vortetoj, O-vortecaj vortetoj kaj A-vortecaj vortetoj.
- radiko
- Lingva elemento, kiu bezonas finajxon por farigxi vorto. Vidu vorteto.
- reala modo
- AS-formo, IS-formo aux OS-formo de verbo. La reala modo montras, ke la ago aux stato estas reala, ne nur imagata aux volata. Tradicie nomata “indikativo”.
- rekta objekto
- Vidu objekto.
- rekta parolo
- Rerakontado de ies penso, diro, opinio, decido, demando, rimarko k.s., per (pli-malpli) lauxvorta citajxo. Vidu nerekta parolo.
- rekta priskribo
- Vidu priskribo.
- rilata KI-vorto
- KI-vorto, kiu enkondukas rilatan (nedemandan) subfrazon. Tradicie iuj el ili nomigxas “rilativo”, “rilativa pronomo” aux “rilatpronomo”.
- rilata subfrazo
- Subfrazo, kiun enkondukas rilata (nedemanda) KI-vorto. Tradicie iuj el ili estas nomataj “rilativa subpropozicio”.
- rolfinajxo
- La finajxo N. Tradicie nomata “akuzativo”. Vidu rolmontrilo.
- rolmontrilo
- Vorteto aux finajxo, kiu montras la rolon de frazparto en la frazo. Mankas tradicia esprimo. Tia vorteto nomigxas rolvorteto. La finajxo N estas rolfinajxo.
- rolvortajxo
- E-vorto kaj rolmontrilo, kiuj rolas kune kvazaux unu rolmontrilo, ekz. dekstre de, konforme al, kompare kun, koncerne ...N. Tradicie nomata “prepoziciajxo”.
- rolvorteto
- Vorteto, kiu montras la frazrolon de la posta frazparto. Tradicie nomata “prepozicio”, ekz. sur, en, ekster, per, pro, je, krom, tra, anstataux. Vidu rolmontrilo.
- senobjekta verbo
- Verbo, kiu ne povas havi objekton. Tradicie nomata “netransitiva verbo”. Vidu objekta verbo.
- sensubjekta verbo
- Verbo, kiu ne bezonas subjekton. Tradicia esprimo por “sensubjekta verbo” ne ekzistas. Vidu subjekta verbo.
- subfrazo
- Frazo, kiu rolas kiel frazparto de alia frazo. Tradicie nomata “subpropozicio”. Vidu cxeffrazo.
- subjekta verbo
- Verbo, kiu devas havi subjekton. Tradicia esprimo por “subjekta verbo” ne ekzistas. Vidu sensubjekta verbo.
- subjekto
- Frazrolo, kiu (en aktiva frazo) montras tion, kio faras la agon de la cxefverbo.
- sufikso
- Vidu afikso.
- sxajnafikso
- Radikparto, kiu sxajnas esti afikso, kvankam gxi tute ne estas. Se temas pri io, kio estis vera afikso en la origina lingvo, oni parolas pri eksafikso. Tradicie eksafikso nomigxas “pseuxdoafikso”.
- tabelvorto
- Iu el tiuj 45 vortetoj, kiuj komencigxas per ki-, ti-, i-, cxi- aux neni-. Tradicie nomata ankaux korelativa vorto.
- unu-nombro
- Unu afero. Tradicie nomata “singularo”. Vidu multe-nombro.
- verbo
- Vorto kun iu el la finajxoj I, AS, IS, OS, U kaj US. Vidu cxefverbo.
- vicorda nombrovorto
- Vidu nombrovorto.
- vokalo
- Iu el la literoj aux sonoj A, E, I, O kaj U. Cxiuj aliaj literoj kaj sonoj en Esperanto estas konsonantoj. Vidu duonvokalo.
- vola modo
- U-formo de verbo. Gxi montras, ke la ago aux stato ne estas reala, sed nur volata. Ankaux nomata U-modo aux U-verbo. Tradicie nomata “volitivo” aux “imperativo”.
- vorteto
- Lingva elemento, kiu povas roli kiel vorto sen bezono de finajxo. PAG parolas pri “solstariva lingvoelemento”. Vidu radiko.
- vortklasa finajxo
- Vidu finajxo.
Tradiciaj gramatikaj vortoj «
Jen listo de tradiciaj gramatikaj vortoj kun la plej proksimaj PMEG-aj esprimoj. La tradiciaj vortoj estas pli-malpli laux la sistemo de PAG. Rimarku, ke al unu PAG-a vorto povas respondi pli ol unu PMEG-a esprimo, kaj inverse. La liston oni do uzu tre singarde. Tio, kio estas egala en PAG kaj en PMEG, ne enestas en la listo. Mankas en la listo ankaux multaj PAG-aj vortoj, por kiuj PMEG ne uzas ian specialan gramatikan esprimon. Rimarku, ke aliaj gramatikistoj uzas aliajn sistemojn, kiuj normale estas suficxe similaj al tiu de PAG, sed kiuj povas diferenci en detaloj.
- ablativa adjekto → de-komplemento, el-komplemento
- adjektiva radiko → eca radiko
- adjektivo → A-vorto
- adjekto → komplemento
- adverbo → E-vorto, E-vorteca vorteto (E-eca vorteto)
- afrikato → ekfrota konsonanto
- agento → aganto (en pasiva frazo)
- akuzativa objekto → objekto
- akuzativo → N-finajxo
- apozicio → apudmeto
- bilabialo → lipa konsonanto
- cxefpropozicio → cxeffrazo
- dativa objekto, dativo → al-komplemento
- dentalo → denta konsonanto
- epiteto → rekta priskribo
- finitivo → cxefverbo
- frikativo → frota konsonanto
- futuro → venonta tempo
- gerundio → participo kun E-finajxo
- gingivalo → gingiva konsonanto
- imperativo → vola modo, U-modo, U-verbo
- indikativo → reala modo
- infinitivo → neuxtrala modo, I-modo, I-verbo
- interjekcio → ekkria vorteto
- interogativo → demanda vorteto
- kernovorto → cxefvorto
- kondicionalo → imaga modo, US-modo, US-verbo
- konjunkcio → kunliga vorteto
- korelativa vorto → tabelvorto
- labialo → lipa konsonanto
- laringalo → glota konsonanto
- likvido → duonbara konsonanto
- nazalo → naza konsonanto
- negacio → neado, nea vorto
- netransitiva verbo → senobjekta verbo
- nominativa → sen rolmontrilo
- numeralo → nombra vorteto
- objekta predikativo → perverba priskribo de objekto
- orda numeralo → vicorda nombrovorto
- personalo, personpronomo → pronomo, persona pronomo
- plozivo → eksploda konsonanto
- pluralo → multe-nombro
- posedpronomo → poseda pronomo
- predikativo → perverba priskribo
- predikato → cxefverbo
- prepoziciajxo → rolvortajxo
- prepozicio → rolvorteto
- prepozitivo → frazparto kun rolvorteto
- preterito → pasinta tempo
- prezenco → nun-tempo
- primitiva adverbo → E-vorteca vorteto (E-eca vorteto)
- pronomo → (persona) pronomo, pronomeca vorteto, O-vorteca vorteto (O-eca vorteto), A-vorteca vorteto (A-eca vorteto)
- prononco → elparolo
- propozicio → frazo
- pseuxdoafikso → eksafikso
- radikokaraktero → propra signifo de radiko
- refleksiva pronomo → si, sia
- rilativo → rilata KI-vorto
- singularo → unu-nombro
- solstariva lingvoelemento → vorteto
- subjekta predikativo → perverba priskribo de subjekto
- subjunkcio → frazenkondukilo
- subpropozicio → subfrazo
- substantiva radiko → radiko nek aga, nek eca
- substantivo → O-vorto
- suplemento → rekta priskribo
- tenso → tempo
- transitiva verbo → objekta verbo
- velaro → vela konsonanto
- verba radiko → aga radiko
- vokativo → alvoko
- volitivo → vola modo, U-modo, U-verbo.