38.2.31. UM
La sufikso UM ne havas difinitan signifon. Per gxi oni faras vortojn, kiuj havas ian rilaton al tio, kio staras antaux UM. Cxiun UM-vorton oni devas aparte lerni. Ekzistas tamen kelkaj grupoj de UM-vortoj kun similaj signifoj.
Agi per io «
Multaj UM-verboj signifas “agi en certa maniero per tio, kio staras antaux UM”:
- folio → foliumi = turni la foliojn de libro aux gazeto por rapide kaj pase iom legi
- palpebro → palpebrumi = rapide fermi kaj malfermi la palpebrojn
- okulo → okulumi = jxeti avidan, amdeziran rigardon al iu
- brako → brakumi = cxirkauxbraki
Provizi per io «
Iuj UM-verboj signifas “provizi en certa maniero per tio, kio staras antaux UM”:
- aero → aerumi = elmeti al aero, enlasi aeron por fresxigi
- suno → sunumi = elmeti al la sunradioj
- sukero → sukerumi = kovri per sukero
- sapo → sapumi = kovri aux sxmiri per sapo (= sapi)
Por tiu cxi signifo oni uzas iafoje la teknikan sufikson IZ.
Ekzekutado «
Grupo de UM-verboj montras manieron de ekzekutado, mortigado:
- kruco → krucumi = najli aux ligi al kruco por mortigi
- pendi → pendumi = pendigi per sxnuro cxirkaux la kolo por mortigi
- sxtono → sxtonumi = mortigi per jxetado de sxtonoj
- gaso → gasumi = mortigi per venena gaso
- dek → dekumi = ekzekuti cxiun dekan homon el grupo por puni la tutan grupon (komparu kun dekuma)
- kvarono → kvaronumi = ekzekuti per trancxado en kvar partojn
Vestajxparto «
Iuj UM-vortoj estas nomo de vestajxparto aux simila afero. Tio, kio staras antaux UM montras korpoparton, cxe kiu la afero trovigxas:
- kolo → kolumo[FE.42] = vestajxparto, kiu cxirkauxas la kolon
- mano → manumo[FE.42] = la ekstrema cxemana parto de maniko
- plando → plandumo = la plata malsupro de sxuo
- dorso → dorsumo = surdorsa parto de ekz. jako aux cxemizo
- nazo → nazumo = speco de okulvitroj, kiuj fiksigxas pincxe sur la nazo
- busxo → busxumo = busxingo, kiu malhelpas mordadon (uzata ekz. cxe hundo)
- hufo → hufumo = huffero, protekta ferpeco por hufo (ekz. de cxevalo)
Rimarku, ke brakumo ne signifas “maniko”, sed “cxirkauxbrakado”, kvankam brako estas korpoparto.
Nombrosistemo «
UM estas uzata en matematiko por fari nomojn de nombrosistemoj. Oni metas UM post nombro, kiu montras, kiom da ciferoj uzas la sistemo:
- du → duuma nombrosistemo = sistemo kun du ciferoj, binara sistemo
- dek → dekuma nombrosistemo = sistemo kun dek ciferoj, decimala sistemo (komparu kun dekumi)
- dek ses → deksesuma nombrosistemo = sistemo kun dek ses ciferoj
Vidu ankaux la neoficialan sufikson ARI.
Diversaj UM-vortoj «
- malvarma → malvarmumi[FE.42] = malsanigxi je tuso, nazkataro k.t.p. (supoze pro malvarmo)
- plena → plenumi[FE.42] = fari plene (taskon, devon k.s.)
- gusti → gustumi = senti guston, provi guston
- aminda → amindumi = montri sin aminda al iu por kapti ties amon
- cerbo → cerbumi = forte kaj pene pensi
- loto → lotumi = disdoni laux decido per lotado
- alfabeto → alfabetumo = lernolibro pri skribado kaj legado (per alfabeto)
- bruli → brulumo = inflamo
- komuna → komunumo = administra distrikto cxirkaux urbo, societo aux organizo kunlabora, kunlogxa k.t.p.
- lakto → laktumo = laktaspekta semo de fisxo
- korto → kortumo = granda kaj grava jugxejo
- dekstra → dekstruma = tia, ke gxi turnigxas aux volvigxas dekstren (horlogxdirekten)
- proksima → proksimume = ne ekzakte, cxirkaux
- somero → somerumi = pasigi somerajn feriojn en agrabla loko
Superfluaj UM «
En iuj UM-verboj UM estas superflua, cxar simpla sensufiksa verboformo bone tauxgas, ekz.: butonumi = butoni, akvumi = akvi, salumi = sali, kuprumi = kupri, tendumi = tendi. Simplan verbon oni uzu por ago, kiu rekte kaj simple rilatas al signifo de la radiko. UM-verbo tauxgas por alia, pli speciala signifo, kiel ekz. cxe foliumi kaj okulumi. Multaj iamaj UM-verboj estas nuntempe uzataj sen UM.
Novaj UM-vortoj «
Se oni volas krei novan UM-vorton, oni estu tre singarda, cxar aliaj gxin eble ne komprenos. UM-vorto, kiu aligxas al iu el la cxi-antauxaj grupoj, pli facile akceptigxas, dum UM-vorto, kiu ne similas al jam ekzistanta UM-vorto, estas pli malfacile enkondukebla. Ofte oni tamen faras okazan UM-vorton, kiu komprenigxas pro la kunteksto, kaj kiu poste malaperas.
Ordinara radiko «
Iafoje UM aperas kiel ordinara radiko kun diversaj improvizaj signifoj:
- umo = afero kies nomon oni momente ne memoras, afero stranga aux nepriskribebla...
- umi = fari ion nedifineblan, strangan, hontindan...